Moskou: het Derde Rome

Wat mijn aandacht trok kreeg minder media-aandacht. Het lijkt ook aan veel christenen voorbij te gaan. Poetin spreekt niet over een Derde Rijk, maar over een derde Róme. Dat is Bijbels gezien interessant.  

Russen, historie en religie
We kijken in Europa nogal westers naar het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Het Westen heeft niet zoveel meer met religie. Maar religie is hier nu net de rode draad! Voor een Rus zijn geschiedenis en religie heel belangrijk. Al twintig jaar grijpt Poetin erop terug. Hij wil de ‘Russische volken’ samenbrengen en de Russische glorie herstellen. Daarbij ambieert hij een groot, verenigd Russisch rijk (Russkiy Mir), zoals het oude tsarenrijk van 1.000 jaar geleden. Bewust besteeg hij in 2016 een troon waar vroeger de Byzantijnse keizers zetelden.[1] Poetin redeneert: de groot-Russen (Rusland), de klein-Russen (waaronder Oekraïne) en de wit-Russen delen één godsdienst, taal en cultuur. Zij behoren tot één rijk, dat onder één tsaar[2] (hijzelf) moet vallen. Uiteraard schuurt dit met andere opvattingen in de regio en met de NAVO-grenzen. De tsaren waren namelijk ook grootvorst in Oekraïne, Moldavië, Finland en Polen.  

Oekraïne is belangrijk voor Poetin. Hij meent dat Rusland is ontstaan toen Vladimir, de vorst van Kiev, zich in het jaar 988 op de Krim bekeerde tot het christendom.[3] Daarna liet deze vorst zijn volk massaal in de Dnjepr-rivier dopen. Kiev is hierdoor een essentiële stad in de geschiedenis van Rusland. En volgens Poetin is Chersonesos op de Krim, de plek waar Vladimir gedoopt werd, voor de Russen wat de tempelberg is voor de Joden.[4]

Een heilige strijd
Wat Poetin drijft is niet slechts een verenigd-, maar ook een heilig Russisch Rijk. Hij toont zich als redder van de Russische ziel en van ‘het ware christendom’. Hij benadrukt de noodzaak om ‘de spirituele kracht van alle orthodoxen te versterken.’ Poetin krijgt steun van patriarch Kirill, het hoofd van de Russisch-orthodoxe kerk in Moskou. Deze is met 165 miljoen volgelingen het grootste kerkgenootschap na de rooms-katholieke kerk. Kirill bestempelt Poetin als hemels, een ‘door God gezonden machthebber’. Hij zegent wapens en leert dat sneuvelen als reservist in het Russische leger je zonden uitwist. In het Westen nemen we het nauwelijks serieus, maar symbolisch heeft dit voor veel orthodoxe Russen veel zeggenschap. Kirill en Poetin zien deze oorlog als een religieuze en heilige strijd. Het westen is decadent en goddeloos. Hierin sleept het ‘Russische staten’ zoals Oekraïne mee. Dit kwaad willen ze bestrijden.[5] Slechts in het ene, ondeelbare Russische rijk is nog het ‘ware christendom’. Dat moet koste wat kost beschermd worden.  

De oosters-orthodoxe kerk
Sinds de val van de atheïstische Sovjet-Unie is er een enorme opkomst van religie in de voormalige Sovjetlanden. De meeste Russen (en Oekraïners) noemen zich niet protestant of katholiek, maar orthodox. Het orthodoxe geloof leert dat de hele schepping doordrongen is van het goddelijke. Alles hangt met elkaar samen. In kerkgang, mystiek, riten en symboliek vindt men houvast. Het geloof lijkt op het katholicisme, maar de organisatie is minder hiërarchisch en er is geen paus als plaatsvervanger voor Christus.   Al is de Russisch-orthodoxe kerk verreweg de grootste van de oosters-orthodoxe kerken, binnen de ‘rangorde’ staat Kirill niet het hoogste. De ‘primus inter paris’ is oecumenisch patriarch Bartholomeüs. Hij wordt ook wel de ‘groene patriarch’ genoemd en zetelt in Constantinopel. Recent verbrak de Russisch-orthodoxe kerk overigens alle banden met Constantinopel.    

Driemaal Rome
‘Een ondeelbaar Russisch Rijk, als heilige staat waar het ware christendom voortleeft, bestuurd door een God-gezonden tsaar vanuit een waardige, historische plek’. In die context verwijst Poetin naar Moskou als ‘Derde Rome’. Waarom Moskou? Dat is minder vergezocht dan het lijkt! Kijk maar naar de geschiedenis van het Romeinse Rijk:

1.    Eerst was er het oorspronkelijke Romeinse Rijk, dat ontstond in Italië in de zesde eeuw voor Christus. Onze Heer werd geboren toen dit rijk onder keizer Augustus bijna op haar hoogtepunt was. Het omvatte een groot deel van Europa, Noord-Afrika en West-Azië en had Rome als hoofdstad.

2.    Enkele eeuwen later, kort na keizer Constantijn[6], raakte het Romeinse Rijk verdeeld. In 395 splitste het zich in een westelijk (Rooms, Latijnsprekend) en een oostelijk (Byzantijns, Griekssprekend) deel. Het oostelijke deel kreeg een nieuwe hoofdstad: Constantinopel. Dit noemde men het ‘Tweede Rome’.

3.    Het Oost- en West-Romeinse Rijk groeiden uit elkaar. De rooms-katholieke kerk ontwikkelde zich in het westen, de oosters-orthodoxe kerk in het oosten. Het Romeinse Rijk verwaterde in de loop van de tijd, maar verdween nooit helemaal.  

Wij denken bij het Romeinse Rijk vaak aan waar onze geschiedenisboeken de nadruk op leggen: het ontstaan, het rijk ten tijde van onze Heer,[7] en de ontwikkeling van het westelijke deel sinds keizer Constantijn. Maar ons beeld gaat dan een beetje mank. Letterlijk. In Daniël 2:31-35 wordt een beeld beschreven, dat de wereldrijken tot aan de wederkomst van onze Heer symboliseert. Twee ijzeren benen staan symbool voor het Romeinse Rijk. Ik denk dat we hier een beentje bij moeten trekken om het ‘tweede been’, het Oost-Romeinse Rijk, niet te vergeten. Het Oost-Romeinse Rijk verdween pas veel later dan het Westelijke (dat verdween in 476), namelijk pas in de 15e eeuw. En juist hiervan probeert Rusland sindsdien de vlam levend te houden.
Toen Constantinopel in 1453 viel, werd Rusland de machtigste christelijk-orthodoxe staat. De tsaren zagen zich als de opvolgers van het Oost-Romeinse Rijk en als rechtmatige heersers over de (christelijke) wereld. Het idee van Moskou als ‘Derde Rome’, na Rome en Constantinopel, leefde al onder de eerste Russische tsaren.[8] Tot het einde van het tsarendom in 1918 hebben zij de droom van een Derde Rome willen waarmaken.  

Het zijn spannende tijden!
Wordt Moskou echt een Derde Rome onder tsaar Poetin? De hoofdstad van een groter Russisch rijk, dat straks met economische motieven en steun van bondgenoten zoals Iran en Turkije als coalitie doorstoot naar Israël?[9] Komen het ‘eerste’ en het ‘tweede’ Rome juist weer steviger in hun schoenen te staan? Vinden de leiders van de rooms-katholieke en de oosters-orthodoxe kerk elkaar in hun afkeuring van de Russische agressie en hun liefde voor duurzaamheid, oecumene en ‘wereldvrede’? Zien we onderwijl Babel groeien? Een hoogmoedig wereldsysteem waar men God niet nodig denkt te hebben. Waar men zélf met ‘kennis van goed en kwaad’ wikt en beschikt. Waar de moderne ‘toleranten’ gelijkheid, diversiteit en rechtvaardigheid prediken, maar bijzonder intolerant zijn naar andersdenkenden, zoals Bijbelgetrouwe christenen. Passen deze puzzelstukken straks in elkaar, of volgen er nieuwe? De tijd zal het leren en ons past voorzichtigheid. Wij kennen en profeteren ten dele (1 Korinthe 13:9).  

Op weg naar Rome
Ik denk dat we moeten opletten wanneer Poetin spreekt van een derde Rome. En wanneer we zien dat het eerste en het tweede Rome, voor het eerst in eeuwen, naar elkaar toe bewegen. Linksom of rechtsom[10], de rooms-katholieke en oosters-orthodoxe kerk naderen elkaar. Het spreekwoord ‘Alle wegen leiden naar Rome’ wordt nu heel toepasselijk. We zien een opmars van nieuwe wereldheersers en van oude wereldrijken. De tijd lijkt rijp dat, juist in de schaduw van het huidige conflict en de talrijke andere crises, een politieke leider opstaat. Iemand die Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten, los-vast als ijzer en leem (Daniël 2:33) kan verbinden. Een machthebber die zich aanvankelijk als vredevorst toont en zelfs steun vindt in Israël. Die velen verleidt en de antichrist zal blijken! En de tijd lijkt rijp voor een valse profeet. Iemand die eenheid brengt tussen het atheïstische, het rooms-katholieke en het progressief protestantse Westen, het orthodoxe Oosten, de gematigde islam en het judaïsme in het Midden-Oosten.  

De contouren van een hersteld Romeins Rijk worden zichtbaar. Daarvóór wordt de gemeente opgenomen, om voor eeuwig bij de Heer te zijn. Wees waakzaam maar niet bang, want juist nu leren en getuigen wij: Zijn komst is nabij!  

Roy Kloet


[1] https://athosweblog.com/2016/06/01/1823-putin-and-the-protaton-throne/
[2] ‘Tsaar’ is net als 'keizer' afgeleid van 'Caesar'.
[3] http://www.historien.nl/nestorkroniek-oudste-geschiedenis-van-het-kievse-rijk/
[4] https://fd.nl/frontpage/economie-politiek/1058100/poetin-vergelijkt-de-krim-met-heilige-tempelberg-in-toespraak
[5] ‘Poetin, de kerk en de (religieuze) geschiedenis.’ EO, De ongelooflijke podcast #79
[6] Constantijn was de eerste Romeinse keizer die zich bekeerde tot het christendom en het uitriep tot een katholieke (universele) godsdienst. In 380 werd het christendom formeel de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk.
[7] onder Augustus en Tiberius, en later o.a. Nero en Vespasianus
[8] In 1510 verkondigde de Russische monnik Filofej aan de grootvorst van Moskou: “Twee Romes zijn gevallen. Het derde houdt stand. En een vierde zal er niet zijn. Niemand zal uw christelijk tsarendom vervangen!”
[9] Misschien zien we nu de opmaat van Ezechiël 38-39, misschien slechts een voorvervulling of loopt het toch anders.
[10] Dit gold in ieder geval tot de oorlog voor paus Franciscus en patriarch Kirill. En sindsdien lijken de paus en patriarch Bartholomeüs elkaar juist te kunnen vinden.