Bestaat er een twee-verbondentheologie ?
Feike ter Velde • 89 - 2013 • Uitgave: 16
Er heersen soms wonderlijke gedachten onder christenen. Uit reformatorische kringen las ik een beschouwing over de vraag hoe evangelische christenen dachten over Israël en zijn toekomst. Daarin kwam de gedachte naar voren dat deze evangelische christenen er een twee-verbondentheologie op na zouden houden, namelijk eerst het verbond dat God met Israël heeft gesloten en daarna heeft Hij een verbond met de kerk gesloten.
Hoe zit dat eigenlijk?
Uit die zogenaamde twee-verbondenleer worden dan weer allerlei conclusies getrokken. Immers, er zouden niet alleen twee verbonden zijn, maar ook een zogenaamde twee-wegenleer. De weg van de Joden tot behoud is dan anders dan de weg voor de heidenen. Deze gedachte zou dan oorspronkelijk en vooral komen van de Joods-Duitse filosoof en theoloog Franz Rosenzweig (1886-1929).
Rosenzweig heeft serieus geworsteld met de vragen rond Jodendom en christendom, maar vond dat de Joden de weg van Christus niet nodig hadden. Immers, zij waren al aan de Vader verbonden. Hij heeft overwogen om naar het christendom over te gaan, wat heel wat Joden in Europa in die tijd dan ook deden. De invloed van de Europese cultuur, waardoor veel Joodse denkers uitermate waren geboeid, droeg aan die vertwijfeling belangrijk bij.
Frans Rosenzweig was een geleerde en kon de dingen intellectueel verwoorden. Dat heeft hij vooral gedaan in zijn boek ‘Der Stern der Erlösung’ (De ster van de verlossing). Uiteindelijk stond zijn keuze vast: Ik blijf Jood. Gaandeweg ziet hij dat het christendom, hoewel vaak zegenrijk voor de mensheid, te ver vooruitgrijpt op het Koninkrijk dat nog komen moet. De kerk ziet zichzelf als het koninkrijk dat is gekomen en Israël verzet zich daartegen. Israël kijkt nog uit als wachter op de muur. Dat is geen verharding jegens de kerk, maar een volharding in het zien op de komende verlossing, alle vooroordeel en jodenhaat ten spijt. Frans Rosenzweig en zijn goede Martin Buber hebben grote invloed op onze westerse theologie.
Twee verbonden
Het blijft belangrijk om te zien hoe de verschillende gedachten over Israël en zijn toekomst, de profetie en de verbonden zich tot elkaar verhouden. En de uitkomst ervan lijkt mij ook niet zo erg ingewikkeld. Natuurlijk zijn er twee verbonden: het eerste met Israël in de Sinaï en het tweede met de discipelen van Jezus: het verbond in Zijn bloed, oftwel het Nieuwe Verbond. Let wel: er zijn twee verbonden, maar beide verbonden zijn met Israël gesloten!
We kunnen deze twee verbonden niet tegen elkaar uitspelen in ons theologiseren, zoals dat helaas zo vaak gebeurt. Het verbond in Mozes – ook wel het oude verbond genoemd – bestaat uit dagelijkse wetten en jaarlijkse feesten. Het nieuwe verbond in Christus wordt steeds weer bekrachtigd door het Avondmaal. Maar beide verbonden zijn met Israël en het Joodse volk gesloten. Want de Messias is gekomen tot de Joden zoals door de Here beloofd (Romeinen 15:8)! Zijn komst, Zijn lijden en sterven, Zijn opstanding en Zijn hemelvaart zijn allemaal binnen-Joodse gebeurtenissen. De andere volkeren, de heidenen waren daarbij nog niet in beeld. Het Nieuwe Verbond in Zijn bloed was eveneens een geheel binnen-Joods gebeuren. Dit nieuwe verbond werd ingesteld bij het Avondmaal (Lucas 22:20 e.v.).
Vervulling van de belofte
Opgemerkt dient te worden dat bijna alle Bijbelverklaringen bij Lucas 22 en de andere plaatsen die spreken over de instelling van het Avondmaal en het Nieuwe Verbond, ook verwijzen naar Jeremia 31:31 e.v. waar de profeet duidelijk spreekt van een nieuw verbond met het huis van Israël en het huis van Juda. In dat gedeelte spreekt de Here zich bij monde van de profeet ook duidelijk uit over Zijn eeuwige en onverbrekelijke band met Israël, Zijn volk (Jeremia 31:35-37). Zo vast als fundamenten der aarde zijn, zo vast is Zijn verbondenheid met Israël (vers 37).
Er zijn dus wel twee verbonden, het Oude en het Nieuwe Verbond, maar het tweede verbond is uit het eerste voortgekomen. Zij liggen in het verlengde van elkaar. Eigenlijk is het één verbond in twee fasen van Gods heilsplan. Maar steeds geldt het Israël. Het is de vervulling van Gods belofte aan Israël!
En wij dan, de heidenen, de kerk? Heeft God geen verbond gesloten met de kerk? Antwoord: neen! De kerk was aanvankelijk helemaal niet in beeld. Daarom moeten we ons daar ook niet tussen proberen te wurmen met onze vervangingstheologie, waardoor Israël geheel wordt buitengesloten. De heidenen komen ná de Pinksterdag pas later in beeld in het heilsplan van God. We lezen daarover voor het eerst in Handelingen 15, als er heidenen tot het geloof in Christus zijn gekomen. De Joodse broeders wisten eigenlijk niet goed wat ze daar nu mee aan moesten. Maar dan komt het verlossende woord, namelijk dat God ook de heidenen in Zijn heilsplan wil betrekken (vers 14). Daar had Simeon al verrassend gewag van gemaakt in Lucas 2:32, waar hij over Christus profeteerde: ‘Licht tot openbaring voor de heidenen en heerlijkheid voor uw volk Israël.’ Maar hier in Handelingen 2 wordt onmiddellijk aansluitend ook gewezen op het herstel van Israël in de eindtijd (vers 16 e.v.).
Arrogante hoogmoed
Hoe is het mogelijk dat in de theologie al vroeg in de kerk, derde, vierde eeuw, Israël van het heil wordt uitgesloten. Men claimde het Nieuwe Verbond als bedoeld voor de kerk. In navolging van Augustinus ging men beweren dat de kerk er vanaf het begin van de mensheid al was. Ook de gelovigen uit het Oude Testament werden gered door Christus. Alles is uit Christus. Daarom kon deze gezaghebbende kerkvader scherp afwijzend staan tegenover de Joden en het nieuwe verbond losmaken van Israël en toepassen als voor de kerk, dat is de wereldwijde kerk uit de de heidenen. Deze wereldwijde kerk werd van deze theologie steeds meer navolger. De kerk werd het uitverkoren volk van God en de kerk verwacht het komende koninkrijk, dat vrij zal moeten zijn van Joden.
Uit de preken van Augustinus kon het gewone kerkvolk makkelijk antisemitisme van de bovenste plank afleiden. En dat gebeurde dan ook! Het lijkt onbestaanbaar in de traditionele christelijke theologie dat het heil voor de Joden is bestemd, dat het oude en nieuwe verbond met Israël is gesloten en dat de kerk uit de heidenen er pas later bijkwam, enkel door Gods genade en ontferming. Deze waarheid uit de Bijbel kan ons verlossen van alle arrogante hoogmoed jegens de Joden en jegens Israël.
Feike ter Velde
Hoe zit dat eigenlijk?
Uit die zogenaamde twee-verbondenleer worden dan weer allerlei conclusies getrokken. Immers, er zouden niet alleen twee verbonden zijn, maar ook een zogenaamde twee-wegenleer. De weg van de Joden tot behoud is dan anders dan de weg voor de heidenen. Deze gedachte zou dan oorspronkelijk en vooral komen van de Joods-Duitse filosoof en theoloog Franz Rosenzweig (1886-1929).
Rosenzweig heeft serieus geworsteld met de vragen rond Jodendom en christendom, maar vond dat de Joden de weg van Christus niet nodig hadden. Immers, zij waren al aan de Vader verbonden. Hij heeft overwogen om naar het christendom over te gaan, wat heel wat Joden in Europa in die tijd dan ook deden. De invloed van de Europese cultuur, waardoor veel Joodse denkers uitermate waren geboeid, droeg aan die vertwijfeling belangrijk bij.
Frans Rosenzweig was een geleerde en kon de dingen intellectueel verwoorden. Dat heeft hij vooral gedaan in zijn boek ‘Der Stern der Erlösung’ (De ster van de verlossing). Uiteindelijk stond zijn keuze vast: Ik blijf Jood. Gaandeweg ziet hij dat het christendom, hoewel vaak zegenrijk voor de mensheid, te ver vooruitgrijpt op het Koninkrijk dat nog komen moet. De kerk ziet zichzelf als het koninkrijk dat is gekomen en Israël verzet zich daartegen. Israël kijkt nog uit als wachter op de muur. Dat is geen verharding jegens de kerk, maar een volharding in het zien op de komende verlossing, alle vooroordeel en jodenhaat ten spijt. Frans Rosenzweig en zijn goede Martin Buber hebben grote invloed op onze westerse theologie.
Twee verbonden
Het blijft belangrijk om te zien hoe de verschillende gedachten over Israël en zijn toekomst, de profetie en de verbonden zich tot elkaar verhouden. En de uitkomst ervan lijkt mij ook niet zo erg ingewikkeld. Natuurlijk zijn er twee verbonden: het eerste met Israël in de Sinaï en het tweede met de discipelen van Jezus: het verbond in Zijn bloed, oftwel het Nieuwe Verbond. Let wel: er zijn twee verbonden, maar beide verbonden zijn met Israël gesloten!
We kunnen deze twee verbonden niet tegen elkaar uitspelen in ons theologiseren, zoals dat helaas zo vaak gebeurt. Het verbond in Mozes – ook wel het oude verbond genoemd – bestaat uit dagelijkse wetten en jaarlijkse feesten. Het nieuwe verbond in Christus wordt steeds weer bekrachtigd door het Avondmaal. Maar beide verbonden zijn met Israël en het Joodse volk gesloten. Want de Messias is gekomen tot de Joden zoals door de Here beloofd (Romeinen 15:8)! Zijn komst, Zijn lijden en sterven, Zijn opstanding en Zijn hemelvaart zijn allemaal binnen-Joodse gebeurtenissen. De andere volkeren, de heidenen waren daarbij nog niet in beeld. Het Nieuwe Verbond in Zijn bloed was eveneens een geheel binnen-Joods gebeuren. Dit nieuwe verbond werd ingesteld bij het Avondmaal (Lucas 22:20 e.v.).
Vervulling van de belofte
Opgemerkt dient te worden dat bijna alle Bijbelverklaringen bij Lucas 22 en de andere plaatsen die spreken over de instelling van het Avondmaal en het Nieuwe Verbond, ook verwijzen naar Jeremia 31:31 e.v. waar de profeet duidelijk spreekt van een nieuw verbond met het huis van Israël en het huis van Juda. In dat gedeelte spreekt de Here zich bij monde van de profeet ook duidelijk uit over Zijn eeuwige en onverbrekelijke band met Israël, Zijn volk (Jeremia 31:35-37). Zo vast als fundamenten der aarde zijn, zo vast is Zijn verbondenheid met Israël (vers 37).
Er zijn dus wel twee verbonden, het Oude en het Nieuwe Verbond, maar het tweede verbond is uit het eerste voortgekomen. Zij liggen in het verlengde van elkaar. Eigenlijk is het één verbond in twee fasen van Gods heilsplan. Maar steeds geldt het Israël. Het is de vervulling van Gods belofte aan Israël!
En wij dan, de heidenen, de kerk? Heeft God geen verbond gesloten met de kerk? Antwoord: neen! De kerk was aanvankelijk helemaal niet in beeld. Daarom moeten we ons daar ook niet tussen proberen te wurmen met onze vervangingstheologie, waardoor Israël geheel wordt buitengesloten. De heidenen komen ná de Pinksterdag pas later in beeld in het heilsplan van God. We lezen daarover voor het eerst in Handelingen 15, als er heidenen tot het geloof in Christus zijn gekomen. De Joodse broeders wisten eigenlijk niet goed wat ze daar nu mee aan moesten. Maar dan komt het verlossende woord, namelijk dat God ook de heidenen in Zijn heilsplan wil betrekken (vers 14). Daar had Simeon al verrassend gewag van gemaakt in Lucas 2:32, waar hij over Christus profeteerde: ‘Licht tot openbaring voor de heidenen en heerlijkheid voor uw volk Israël.’ Maar hier in Handelingen 2 wordt onmiddellijk aansluitend ook gewezen op het herstel van Israël in de eindtijd (vers 16 e.v.).
Arrogante hoogmoed
Hoe is het mogelijk dat in de theologie al vroeg in de kerk, derde, vierde eeuw, Israël van het heil wordt uitgesloten. Men claimde het Nieuwe Verbond als bedoeld voor de kerk. In navolging van Augustinus ging men beweren dat de kerk er vanaf het begin van de mensheid al was. Ook de gelovigen uit het Oude Testament werden gered door Christus. Alles is uit Christus. Daarom kon deze gezaghebbende kerkvader scherp afwijzend staan tegenover de Joden en het nieuwe verbond losmaken van Israël en toepassen als voor de kerk, dat is de wereldwijde kerk uit de de heidenen. Deze wereldwijde kerk werd van deze theologie steeds meer navolger. De kerk werd het uitverkoren volk van God en de kerk verwacht het komende koninkrijk, dat vrij zal moeten zijn van Joden.
Uit de preken van Augustinus kon het gewone kerkvolk makkelijk antisemitisme van de bovenste plank afleiden. En dat gebeurde dan ook! Het lijkt onbestaanbaar in de traditionele christelijke theologie dat het heil voor de Joden is bestemd, dat het oude en nieuwe verbond met Israël is gesloten en dat de kerk uit de heidenen er pas later bijkwam, enkel door Gods genade en ontferming. Deze waarheid uit de Bijbel kan ons verlossen van alle arrogante hoogmoed jegens de Joden en jegens Israël.
Feike ter Velde
